Głuchoniemcy - grupa etniczna w Zachodniej Galicji

[Adler]

W jednym z pytań quizu pojawiła się kwestia grupy etnicznej Głuchoniemców, którzy onegdaj osiedlili się na terenie Galicji Zachodniej. Dołączając poniższą mapkę prosiłbym dinksiarza o rozwinięcie tego wątku.

Co ciekawe...po kilku rozmowach z mieszkańcami południowej części Powiatu Tarnowskiego stwierdzam, iż ich wiedza na temat tej grupy etnicznej jest znikoma.

1280px-GermanHamletsSince15th.jpg

Pełny rozmiar mapy: tutaj

[dinksiarz]

Pochodzę z Krosna i od lat niemiecko brzmiące nazwiska jakoś nie dziwiły mnie za bardzo, zwłaszcza że sam noszę pokręcone nazwisko Preisner. Początkowo myślałem, że moje nazwisko wywodzi się z kultury żydowskiej ale w pewnym momencie życia człowiek zaczyna być ciekawy swoich korzeni
i zaczyna szukać. Okazuję się, że moje nazwisko jest jednak niemieckie podobnie jak nazwisko rodowe matki. Tak natrafiłem na korzenie niemieckie sporej części mieszkańców Podkarpacia. A moje dziwne nazwisko oznacza po prostu mieszkańca Prus.
Pytanie zasadnicze skąd osadnictwo niemieckie na Podkarpaciu. Zasada była taka sama jak
w przypadku Łemków czyli zapełnienie luki osadniczej na pograniczu z Rusią i Węgrami, zwłaszcza że wieki średnie nieco wyniszczyły rodzime osadnictwo w wyniku częstych najazdów Tatarskich i innych wojen.
Aby wypełnić tą lukę i Bolesław Chrobry rozpoczął akcję kolonizacyjną sprowadzając na Podkarpacie Niemców ale i również mieszkańców Prus a w późniejszych latach nawet z Holandii. Jak podają kroniki:
„A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią, zwłacza w Spiżu i na Pogórzu, drudzy też kądziel dobrze przędą i przetoż płócien z Pogórza u nas bywa najwięcej…”
Szymon Starowolski w dziele „Polonia” z 1582 r. wspomina:
„…mleka tu i płócien lnianych wielka jest zwykle obfitość, ponieważ wioski na całym tym obszarze zamieszkują potomkowie niemieckiego plemienia, wzięci na jakiejś wojnie przez Kazimierza Wielkiego, króla Polski, lub sprowadzeni z Saksonii, z dziećmi i żonami, aż w te okolice. Ci przeto o bydło i uprawę lnu troszczą się wielce i w porze jarmarków tak do innych okolicznych miast wymieniane towary zwożą na sprzedaż, jak przede wszystkim do Rzeszowa i Jarosławia…”
Osadników lokowano wzdłuż dołów jasielsko-sanockich przez okolicę Rzeszowa po Przemyśl
i Jarosław. Nawe w Beskidzie Niskim powstała niemiecka wieś Rychwałd, w późniejszym czasie zasiedlona przez Łemków, dziś miejscowość nosi nazwę Owczary. W okolicach Krosna główne miejscowości osadnictwa niemieckiego to: Krościenko Wyżne, Korczyna, Kombornia, Jasienica, Orzechówka, Haczów, Trześniów, Blizne, Brzozów.
Większość okolicznych miejscowości koło Rzeszowa w tym Łańcut to również osadnictwo niemieckie.
Jako grupa etnograficzna zostali zauważeni dopiero w XIX w., ale wiąże się to głównie z ogólnym trendem zainteresowań polską wsią z czego zrodziła się właśnie nasza polska etnografia. Naczelny etnograf Polski w tym czasie, czyli Wincenty Pol pisze:
„Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźnieńską która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”.
Wspomniane tkactwo w okolicach Krosna było popularne i przez wiele, wiele lat tkaniny z okolic Krosna były bardzo cenione, a przez lata przemysł tkacki był jednym ze źródeł dochodu miasta Krosna i jego okolic.
Dzięki osadnictwu niemieckiemu a zwłaszcza temu że przywieźli ze sobą pewne techniki budownictwa powstały podziwiane do dziś drewniane kościółki, mylnie nazywane kościołami gotyckimi. W rzeczy samej ze stylem gotyckim nie mają prawie nic wspólnego oprócz tego, że zostały wykonane w XV wieku. Stanowią one tylko przykład kunsztu budowniczego XV wiecznych wioskowych cieśli. Znane przykłady to chociażby:
- kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie, wybudowany ok 1459 r.,
- kościół p.w. Wszystkich Świętych w Bliznem, wybudowany ok. 1470 r.,
- kościół Wniebowzięcia NMP w Lutczy, wybudowany w drugiej połowie XV wieku,
- Kościół p.w. św. Mikołaja w Lubli k. Jasła
Etnografowie opisywali także ich wygląd zewnętrzny, po prostu rosłe to chłopi byli i urodą nie grzeszyli, a to by wyjaśniało dlaczego tak mało urodziwa jest moja facjata.
Szkoda że nie zachowały się do dziś jakieś tradycje Głuchoniemców, mało też jest literatury poświęconej tej grupie etnograficznej. W literaturze są tylko drobne wzmianki, choć gdzieś mi kiedyś migła na wystawie w księgarni, książka poświęcona tej grupie.
Na koniec ciekawostka. Podczas II wojny światowej hitlerowcy przeprowadzali na Podkarpaciu badania etnograficzne wyszukując na terenie Haczowa, Komborni, Odrzykonia i Iwonicza dawnych spolszczonych osadników niemieckich w celu przeprowadzenia ich natychmiastowej germanizacji
i przywrócenia osadników społeczności niemieckiej. Akcja ta miała nazwę Hatschower, co w tłumaczeniu oznacza po prostu HACZOWIANIAN. Każdy „nowo nawrócony Niemiec” mógł się cieszyć różnymi przywilejami, to jednak ani jeden mieszkaniec nie przystał na współpracę. Mało tego spora część Głuchoniemców bardzo mocno działała w AK i innych organizacjach narodowych.

[Adler]

A moje dziwne nazwisko oznacza po prostu mieszkańca Prus.

Jak na moją znajomość niemieckiego brzmiałoby Preuße, a nie Preisner.
Temat tej mniejszości ciekawy i mało kto (jak się okazuje) o nich wie.

[dinksiarz]

akurat co do mojego nazwiska to mam potwierdzenie od austryjackiego historyka pracującego w Polsce, z którym się kilka razy mocno alkoholizowałem

[Adler]

Bez alkoholizowania się dodam, że sprawdziłem źródła staroniemieckie (w oryginale) i często występuje słowo Preuße (jako pojedynczy mieszkaniec Prusów), nie występuje natomiast słowo Preisner jako ów mieszkaniec lub osoba stamtąd pochodząca. Powołuję się na źródła z przełomu XVIII i XIX. Mam jednak szacunek do historyków, więc chętnie poznam źródła, na które powołał się Twój znajomy.

Mocna to musiała być impreza.

[dinksiarz]

Facet raczej jest dobrym specem od historii i raczej mu wierzę, zwłaszcza że facet wykłada historię na jakimś uniwerku w Austrii i Stanach, ale źródeł książkowych nie mogę podać bo chyba nawet takich nie ma.

[dinksiarz]

z tego co pamiętam to wszystkie wariacje nazwiska Preisner (np. Prajsner, Praeissner, etc) Praiss, Prugar są spolszczoną nazwą Preus,Preuse, Praus czyli Prus czyli niemieckiego Preuße.

[Comen]

Preis to raczej domniemywam od ceny albo nagrody - czyli człowiek cenny albo zdobywca jakiejś nagrody

[dinksiarz]

też tak myślałem kiedyś. Ale by nie być gołosłownym pogrzebałem w zasobach google i znalazłem:

"Nazwisko. proste, od niemieckiej nazwy etnicznej Preuß(e)[2] ‘Prus’, Preiss(e)/Preusse, M. Gottschald, Deutsche Namekunde. Unsere Familiennamen nach ihrer Bedeutung, Berlin 1954 s. 472. Mniej prawdopodobny związek z niemieckim apelatywem der Preis 1. cena, 2. nagroda, 3. chwała, pochwała. E. Förstemann, Altdeutsches Namenbuch. I Personennamen, München 1966 s. 336 wiąże genezę nazwiska z nazwa osobowa Bris > Briso > nowo-wysoko-niemieckie Preiss. Por. też Preuß."

źródło: http://www.genezanazwisk.pl/

[Adler]

No właśnie - spolszczoną nazwą mieszkańca Prus, a nie tym, co wcześniej napisałeś:

A moje dziwne nazwisko oznacza po prostu mieszkańca Prus.

To dodane w kraju "n" jest dosyć mylące.

[dinksiarz]

no i kwestia rozwiązana
A co powiesz Beskid by zrobić debatę o Łemkach i łemkowszczyźnie. Opinie, spostrzeżenia itp?

[Adler]

A co powiesz Beskid by zrobić debatę o Łemkach i łemkowszczyźnie. Opinie, spostrzeżenia itp?

Dobry pomysł na nowy wątek.
Niestety moja wiedza w tym zakresie jest mocno ograniczona.

[dinksiarz]

może warto spróbować, fajnie by było jakby rozgorzała debata:)

[gar]

Zakładaj temat - zobaczymy co z niego wyjdzie

[gar]

I co z tym tematem o Łemkach i "Łemkowynie" ?

[dinksiarz]

I co z tym tematem o Łemkach i "Łemkowynie" ?

Z wielką dozą niepewności zrobiłem wątek o Łemkach
http://turystycznie-forum.pl/viewtopic. ... 310#p35310

[gar]

Skąd ta niepewność ? Albo temat "zażre" albo odpłynie w czeluście forum. Będzie go trochę żal, ale tak to bywa - raz się dyskusja rozwija, innym razem nie. Pożyjemy i zobaczymy jak się sprawa rozwinie w tym przypadku.

[dinksiarz]

Artykuł o Głuchoniemcach z regionalnej gazety "Skarby Podkarpackie" z 2010 roku. Artykuł znajduje się na stronach 32-35.

http://skarbypodkarpackie.pl/numery/sp_25_2010.pdf

[Morcin]

Z powyższego tematu polecam kompleksowy artykuł sprzed ponad 10-lecia
Wojciech Blajer, Uwagi o stanie badań nad enklawami średniowiecznego osadnictwa niemieckiego między Wisłoką i Sanem, (w:) Późne średniowiecze w Karpatach polskich (red. J. Gancarski), Krosno 2007

Czy oprócz artykułu w Skarbach Podkarpacia i źródeł z hasła Głuchoniemcy na Wikipedii, możecie polecić inne współczesne publikacje o Głuchoniemcach?

[Comen]

Wiadomości Zootechniczne, R. LVI (2018), 3: 159–166
Hipoteza pochodzenia
bydła simentalskiego w Polsce
Franciszek Brzóska

Może nie do końca na temat, ale wspomina o Głuchoniemcach jak w ogóle o osadnictwie saskim w Karpatach

[Morcin]

@Comen - dzięki za artykuł, ciekawa hipoteza, znalazłem jakieś nowe źródła nt. Głuchoniemców, w tym wątek o drewnianych kościołach.

Tutaj dwa artykuły językoznawcze polskiego germanisty nt. języka wsi pod Łańcutem, autor Grzegorz Chromik w Czasopiśmie Stowarzyszenia Germanistów Polskich (Zeitschrift des Verbandes Polnischer Germanisten):
- 2013, zeszyt 2, Das Schöffenbuch von Markowa – ein Denkmal des frühneuhochdeutschen schlesischen Dialekts aus Polen im Vergleich mit Krzemienica und Bielitz;
- 2015, zeszyt 4, Entwicklung der Graphematik im Schöffenbuch von Markenhau/Markowa.

... i romantyczna wizja, choć nikt nie mówi, że nieprawdziwa, dziejów Głuchoniemców w Krościenku Wyżnym - autor ks. Henryk Hazik w Niedzieli, W krościeńskiej Krainie Dębów, Niedziela przemyska 28/2000.

[Adler]

Dinksiarz orientuje się też w tym temacie, tylko coś ostatnio jakby go mniej było na forum.

[Morcin]

Źródeł jest mało, więc każdy wątek w temacie jest na wagę złota, jeśli ktoś coś wie, niech się dzieli, jeśli łaska

W sumie to niezbadany jeszcze temat, jeśli się porówna do osadnictwa niemieckojęzycznego w innych rejonach Polski lub np. w Czechach. Jestem w trakcie lektury "Kolonizacji niemieckiej i na prawie niemieckim w średniowiecznych Czechach i na Morawach w świetle historiografii" Doroty Leśniewskiej i widać, że na południu to temat szeroko poznany.

[Morcin]

Nowy projekt naukowy, finansowany przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) - "Głuchoniemcy (Walddeutsche): przeszłość i teraźniejszość zapomnianych społeczności lokalnych na Pogórzu Karpackim." (autor prof. Marcin Solarz z Uniwersytetu Warszawskiego).

Cele projektu podaję za stroną NCN:
1) ustalenie granic regionu zamieszkania Głuchoniemców i jego wewnętrznych podziałów;
2) zbadanie wybranych najważniejszych wątków historii osadniczej, społecznej i politycznej analizowanych społeczności;
3) wskazanie zachowanych współcześnie reliktów analizowanych społeczności terytorialnych w postaci nazw geograficznych, osobowych, elementów języka, kultury materialnej i niematerialnej;
4) pokazanie w odniesieniu do współczesności odrębności (cech wyróżniających) obszarów zamieszkanych w przeszłości przez Głuchoniemców lub jej braku na tle obszarów sąsiadujących.

Brzmi zachęcająco, niestety trzeba jeszcze poczekać na wyniki i publikacje.

[Adler]

Skąd nazwa "Walddeutsche" w odniesieniu do Głuchoniemców?
Z niemieckiego...'Wald' to las, a 'taub' to głuchy...